۱ - ۱ - توصیف وضع موجود
من در اولین سال خانم در یک مدرسه پسرانه در پایه سوم با ۲۸ نفر دانش‌آموز در شهر برازجان شروع به کار کرده این مدرسه ازلحاظ مکانی در حاشیه شهر قرار دارد و دانش‌آموزانی که در این مدرسه درس می‌خوانند اغلب از خانواده‌های با درآمد متوسط و یا کم‌درآمد. تحصیلات پایین (بیشتر سیکل و بندرت دیپلم) هستند. تعداد کلاس‌ها ۱۲ واحد می‌باشد و روی‌هم‌رفته تعداد دانش‌آموزان حدود ۲۵۰ نفر می‌باشد. امکانات مدرسه خیلی ابتدایی و محدود است طوری که فاقد کتابخانه آزمایشگاه و امکانات ورزشی است و فقط کلاس‌های پایه‌های پنجم و ششم هوشمند هستند بیشتر دانش‌آموزان این مدرسه ازلحاظ درسی و رفتاری در سطح نسبتاً مطلوبی هستند ولی متأسفانه تعدادی از آن‌ها قوانین مدرسه و کلاس و رعایت بهداشت فردی و محیطی بی‌تفاوت و سهل‌انگار هستند، طوری که با نسبت به درس همدیگر دعوا و گاهی اوقات کتک‌کاری دارند. در کلاس موقع درس دادن ساکت نیستند و به درس و صحبت معلم گوش نمی‌کنند. اشغال‌های خود را در سطل زباله نمی‌اندازند و آن‌ها را کف کلاس رها می‌کنند، به‌اندازه کافی لباس‌ها و بدن خود را نظافت نمی‌کنند و حتی گاهی اوقات دیده می‌شد از تغذیه‌های ناسالم و غیربهداشتی استفاده می‌کنند. خانواده‌های این دسته از دانش‌آموزان در بیشتر موارد افرادی بودند که وقتی در این زمینه با آن‌ها صحبت می‌شد خیلی سطحی با قضیه برخورد می‌کردند و درصدد اصلاح رفتار فرزندانشان به‌صورت جدی نبودند و گاهاً با این بهانه که فرزندان در خانه به حرف آن‌ها گوش نمی‌دهد. از معلم می‌خواستند که این تغییرات را در فرزندشان به وجود آورند. این عادات رفتاری نامطلوب این دانش‌آموزان باعث شده بود که فضای سالم و بانشاط مدرسه دچار اختلال شود و مشکلاتی ازجمله نارضایتی دیگر دانش‌آموزان و همچنین اولیای مدرسه به وجود آید و شرایط سخت شود. ازآنجاکه بعد از خانواده مدرسه مهم‌ترین نقش را در سلامت کودک و تربیت وی دارد و دانش‌آموز در مدرسه علاوه بر کسب مهارت خواندن و نوشتن. نگرش‌ها و رفتارهای جدیدی را می‌آموزد این مهارت‌ها علاوه بر سلامت فردی، نقش تعیین‌کننده در سلامت خانواده و جامعه دارد. من تصمیم گرفتم برای توسعه سلامت دانش‌آموزان با کمک مدیر مدرسه و دیگر همکاران آن‌ها را با رعایت هرچه بیشتر بهداشت فردی و محیطی علاقه‌مند سازم.
1-2- پیشینه تحقیق
پیشینه تحقیق در ایران
کاوه (۱۳۷۲) در تحقیق خود با عنوان بررسی مقایسه تأثیر آموزش بهداشت فردی توسط معلمین و مادران بر آگاهی و رفتار دانش‌آموزان به این نتیجه رسیدند که آموزش به‌ویژه توسط معلمین و مربیان بهداشتی به‌طور قابل‌توجهی باعث ارتقاء آگاهی و رفتار بهداشتی دانش‌آموزان می‌شود.
سولکووسکی و مایکل (۲۰۱۴) در یک تحقیق به بررسی تأثیر بهداشت مدارس پر صدمات روحی و بهداشت روان دانش‌آموزان پرداختند. آن‌ها دریافتند که بهداشت مدارس نقش بسزایی در میان دانش‌آموزان و کارکنان آن دارد و یک محیط سالم و بسیار شبیه زندگی آنان می‌تواند منجر به کاهش صدمات روحی و روانی در آن‌ها شود.
1-3- شواهد تشخیصی
در مدرسه مذکور من شاهد بودم که تعدادی از دانش‌آموزان اشغال‌های خود را اصلاً در سطل زباله نمی‌انداختند و همیشه آن‌ها را کف کلاس رها می‌کردند. لباس‌های آن‌ها همیشه کثیف بود. بدن آن‌ها بوی بدی داشته و مشخص بود مسواک تمیزند و عادت شستن دست‌ها بعد از رفتن به سرویس بهداشتی و موقع خوردن تغذیه نداشتند.
از طرفی دیگر دانش‌آموزان هم گاهی اوقات به خاطر کثیفی آن‌ها معترض می‌شدند و از آن‌ها دوری می‌کردند. همچنین مستخدم مدرسه هم از اینکه دانش‌آموزان بهداشت را رعایت نمی‌کنند ناراحت بودند و از اینکه باید مرتب مدرسه و کلاس‌ها را نظافت کنند. شاکی می‌شدند.
این دسته از دانش‌آموزان از خانواده‌هایی بودند که والدین آن‌ها هم درست‌وحسابی نظافت نمی‌کردند چراکه از ظاهر این دسته از والدین کاملاً مشخص بود که به پاکیزگی و شستشو و اموراتی مثل اتو کشیدن لباس اهمیت نمی‌دهند.
1-4- شناسایی عوامل ایجاد مسئله‌ساز
- کمبود آموزش رعایت بهداشت و پیشگیری از اطلاع به بیماری‌ها در جامعه
- نبود اقدامات و فعالیت‌های فرهنگی مربوط به این زمینه از سوی مسئولین و مردم مثل پاک‌سازی شهر و محله‌ها و مکان‌های تفریحی از وجود آشغال
- قاطعانه برخورد نکردن با افرادی که در شهر به هر نحوی آلودگی ایجاد کرده و محیط را کثیف می‌کنند.
- عدم آگاهی خانواده‌ها نسبت به رعایت بهداشت و ضرورت آن
- رعایت نکردن بهداشت در خانواده‌ها و عادت ندادن فرزندان خود به انجام آن
- عدم برخورد قاطعانه با دانش‌آموزان سهل‌انگار نسبت به رعایت امر بهداشت در مدرسه
2-1- بررسی راه‌حل‌ها و انتخاب راه‌حل‌های موردنیاز
کارهایی که من در کلاس انجام دادم مواردی بودند ازجمله:
- تذکر به دانش‌آموزان در زمینه رعایت بهداشت فردی و محیطی
- دادن آگاهی به آن‌ها برای درکه نقش رعایت بهداشت در جهت ایجاد محبوبیت آن‌ها در نزد دیگران - دادن تکالیف به دانش‌آموزان در زمینه رعایت پاکیزگی ازجمله تهیه کتاب و خواندن آن در کلاس و انشاء و کشیدن نقاشی
- ترغیب و تشویق دانش‌آموزانی که به پاکیزگی اهمیت می‌دادند.
- ارائه توضیحاتی در مورد خطر بیماری‌ها
- همکاری خودم با دانش‌آموزان برای حفظ پاکیزگی کلاس
-تذکر به والدین برای جدی‌تر قلمداد کردن امر بهداشت در خانه خصوصاً در ارتباط با بچه‌ها
- درخواست از مربی بهداشت مدرسه برای رسیدگی و کنترل هرچه بیشتر دانش‌آموزان در امر رعایت بهداشت
۲ - ۲ - اعتباربخشی به راه‌حل‌ها
همان‌طور که قبلاً گفتم من قصد داشتم به سهم خودم مشکل عدم رعایت بهداشت را در بین برخی از دانش‌آموزان مدرسه برطرف نمایم. ازاین‌رو، با همه معلم‌ها صحبت کردم که آن‌ها هم در کلاس تلاش بیشتری کنند که این مشکل بزرگ برطرف شود چراکه معتقدم هرچه تعداد این دانش‌آموزان بیشتر باشد، ریشه‌کن کردن این معضل سخت‌تر خواهد بود، از مدیر هم خواهش کردم که در جلساتی که برای والدین برگزار می‌کند از مربی بهداشت بخواهد که در جلسه حضور یابد و با والدین صحبت کند. در کلاس هم خودم بیشتر بچه‌ها را کنترل می‌کردم و مرتب آن‌ها را ازلحاظ لباس و سرووضعشان چک می‌کردم. گاهی اوقات به آن‌ها یادآوری می‌کردم که آن‌ها آینده‌سازان کشور هستند و نقش بزرگی در حفظ ارزش‌ها و فرهنگ میهن خواهند داشت و باید رفتارهای خوب و پسندیده از خودشان نشان دهند. هرروز زنگ آخر ده دقیقه آخر وقت, درس را تعطیل می‌کردم و از بچه‌ها می‌خواستم کلاس را تمیز کنند و خودم هم به آن‌ها کمک می‌کردم و درنهایت از آن‌ها تشکر می‌کردم، همچنین در مورد مصرف تغذیه‌های سالم و فواید آن برای بچه‌ها صحبت می‌کردم و تذکر می‌دادم که غذاهای ناسالم را استفاده نکنند و آن‌ها را از عوارض غذاهای غیرمفید آگاه می‌کردم. از مدیر فروشگاه مدرسه هم خواستم از فروخت خوراکی‌هایی که ارزش غذایی ندارند خودداری کند. برای کلیه کلاس‌ها هم چند نفر از دانش‌آموزان به‌عنوان مأمور انتظامات انتخاب شدند که هنگام زنگ تفریح در بین بچه‌ها باشند و بر آن‌ها نظارت کنند و به آن‌ها تذکرات لازم را بدهند.
2-3- اجرای راه‌حل‌های جدید
- شرکت دادن دانش‌آموزان در نظافت حیاط مدرسه
- اجرای برنامه‌هایی مانند برپایی نمایشگاه غذاهای سالم با همکاری دانش‌آموزان و معلم
- اجرای نمایش در کلاس توسط دانش‌آموزان باراهنمایی معلم
- دعوت از دانش‌آموزان و خانواده‌های آنان برای جمع‌کردن اشغال‌های قسمتی از شهر - درخواست از شهردار برای همکاری و تخصیص بودجه جهت زیبایی و نظافت شهر
- آموزش بچه‌ها برای جمع‌کردن اشغال‌های محله و کوچه محل زندگی خود
- آموزش بچه‌ها برای رها نکردن زباله‌ها در مکان‌هایی که سطل زباله وجود ندارد.
- آموزش بچه‌ها برای دادن تذکر به دیگران و پیشگیری از آلوده شدن محیط
- آموزش بچه‌ها برای تفکیک زباله‌ها
- ایجاد فرصت برای بچه‌ها برای بیان احساس خودشان در موقع رعایت بهداشت
- دعوت از مستخدم مدرسه برای بیان احساسات خود نسبت به افرادی که بهداشت را رعایت می‌کنند و همچنین افرادی که محیط را کثیف می‌کنند.
3-1- ارزیابی و اعتبار یابی
- دانش‌آموزان قادر به درک مفاهیم، بهداشت و پیشگیری از بیماری‌ها بودند.
- دانش‌آموزان برای عمل به رفتارهای بهداشت خود و محیط توانایی و رعبت از خود نشان می‌دادند.
- ظاهر دانش‌آموزان و محیط کلاس مرتب‌تر از قبل بود
- دانش‌آموزان تغذیه‌های مناسب‌تری استفاده می‌کردند.
- دانش‌آموزان نه‌تنها نسبت به تمیز نگه‌داشتن کلاس، بلکه نسبت به تمیزی محیط مدرسه احساس مسئولیت می‌کردند.
- و درنهایت آن‌ها برای تذکر دادن به دیگران برای رعایت بهداشت از خود آمادگی نشان می‌دادند.
3-2- نتایج حاصله
بعد از گذشت مدتی از تلاش‌های خودم و دیگر همکاران و همچنین والدین متوجه تغییراتی در وضع دانش‌آموزان شدم که همان‌طور که ذکر کردم این تغییرات هم در زمینه بهداشت فردی دانش آموران ازجمله مو ناخن لباس‌های آن‌ها و هم در زمینه بهداشت محیطی ازجمله کلاس بود. این‌طور به نظر می‌رسید که خود دانش‌آموزان هم راضی هستند و همچنین دیگر دانش‌آموزان هم به این گروه از بچه‌ها با احترام بیشتری برخورد می‌کردند. آن‌ها همچنین با احترام بیشتری با مستخدم مدرسه رفتار می‌کردند و اجازه نمی‌دادند که او کلاس آن‌ها را نظافت کند و خودشان این کار را می‌کردند.
۳ - ۳ - پیشنهادات
- برای ایجاد رفتارهای بهداشتی در دانش‌آموزانی که در این زمینه سهل‌انگاری می‌کنند اولین مرحله آموزش متناسب با درک آن‌ها می‌باشد که با روش‌های مختلفی مثل توضیحات علمی، استفاده از میکروسکوپ، داستان و نمایش، تشويق. فعالیت‌های گروهی و غیره می‌تواند صورت گیرد
- دانش‌آموزان در ابتدا ممکن است رغبتی از خود نشان ندهند و حتی مقاومت کنند و بردباری و تلاش بیشتر نتیجه مطلوبی به بار می‌آورد.
زهتاب یزدی (۱۳۹۲) به تحقیقی با عنوان بهداشت مدارس و نقش آن در ارتقاء سلامت دانش‌آموزان پرداخت. این مطالعه از نوع توصیفی کتابخانه‌ای بود و در آن به اهمیت نظافت و بهداشت در مدارس و تأثیرات آن پز روی سلامت دانش‌آموزان پرداخت. او در مطالعات خود به این نتیجه دست‌یافت که نبود اطلاعات کافی و مناسب در مورد بهداشت مدارس و حفظ و ارتقاء تندرستی دانش‌آموزان مانع بزرگی در برابر تأمین حقوق آنان می‌باشد.
رماوندی و همکاران (۱۳۹۴) در پژوهش خود به بررسی وضعیت بهداشت محیط مدارس دارای مربی بهداشت و فاقد مربی بهداشت در استان بوشهر پرداختند. این مطالعه از نوع توصیفی- تحلیلی بود. تعدادی مدرسه دارای مربی بهداشت و فاقد مربی بهداشت انتخاب شدند و از هر مدرسه بیست نفر از دانش‌آموزان آن‌ها به‌عنوان نمونه به روش تصادفی طبقه‌ای انتخاب شدند. در این مطالعه اطلاعات به روش مشاهده مستقیم محقق و با استفاده از فرم ارزیابی وضعیت بهداشت محیط مدارس گرداوری شد. بر اساس نتایج به‌دست‌آمده بین مدارس دارای مربی بهداشت و فاقد مربی بهداشت تفاوت آماری معناداری مشاهده گردید طوری که حضور مربی بهداشت در مدارس می‌تواند منجر به بهبود وضعیت بهداشت محیط مدرسه شود.
حاتمی پور، محمدعلیان و آقایی (۱۳۹۶) تحقیقی با عنوان نقش رفتارهای بهداشتی در عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی پرداختند. مطالعه از نوع توصیفی- همبستگی بر روی ۴۴۷ نفر از دانش‌آموزان ابتدایی صورت گرفت. داده‌ها با پرسشنامه رفتار بهداشتی بالانگ جمع‌آوری گردید و آمار توصیفی و آزمون ضریب همبستگی پیرسون چندگانه جهت تحلیل داده‌ها بکار گرفته شد. نتایج این تحقیق نشان داد بین عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان و رفتار بهداشتی در زمینه‌های بهداشت فردی، تغذیه و ورزش رابطه معناداری وجود دارد و ابعاد رفتار بهداشتی پیش‌بینی کننده عملکرد تحصیلی می‌باشد.
پیشینه تحقیق در خارج لگسدن (۱۹۹۱) در تحقیق خود باهدف تعيين آگاهی و رفتاری بهداشتی کودکان دبستانی به این نتیجه رسیدند که رفتارهای بهداشتی دختران و پسران باهم تفاوتی ندارد.
ایلیکا و ابیونو (۲۰۰2) در یک پژوهش تأثیر آموزش بهداشت مربیان بر رفتار بهداشتی دانش‌آموزان را موردبررسی قراردادند. آن‌ها دریافتند که دانش‌آموزان گروهی که مربیان آن‌ها آموزش بهداشت دریافت کرده بودند رفتارهای بهداشتی بیشتری را نسبت به دانش‌آموزان گروهی که مربیان آن‌ها آموزش دریافت نکرده بودند را از خود نشان می‌دادند.
- دانش‌آموزانی که بهداشت را رعایت نمی‌کنند اغلب از خانواده‌هایی هستند که در این زمینه کوتاهی می‌کنند. بنابراین آموزش خانواده‌ها به‌صورت جدی یکی از راهکارهای مؤثر می‌باشند.
- مربی بهداشت مدرسه و همچنین دیگر همکاران باید در این زمینه تلاش اساسی داشته باشند.
- فروشگاه مدرسه باید از فروختن مواد غذایی غیربهداشتی به بچه‌ها خودداری کند.
- بهتر است در مدارس برنامه‌هایی تدارک و اجرا شود و بچه‌ها در آن نقش فعال داشته باشید تا از این طریق نقش رعایت بهداشت پررنگ‌تر شود و بیشتر در وجود بچه‌ها نهادینه شود.
منابع و مأخذ
منابع فارسی
- حاتمی پور، خدیجه، محمدعلیان، ابراهیم رحیم آقایی فلورا (۱۳۹۶). نقش رفتارهای بهداشتی در عملکرد تحصیلی دانش‌آموزان مقطع ابتدایی، فصلنامه سلامت و سالمندی خزر. دوره دوم، شماره 1، بهار و تابستان ۱۳۹۶, صفحه ۲۸-22.
- دماوندی، بهمن، حاجی وندی، بهمن, فولادوند. مرادعلی شاهوردی، مریم (۱۳۹۴)، بررسی وضعیت بهداشت در مدارس دارای مربی بهداشت و فاقد مربی بهداشت. دوماهنامه طب جنوب۔ سال هجدهم شماره ۴ صفحه ۸۰۹- ۸۰۰ (مهر و آبان ۱۳۹۴).
- زهتاب یزدی، یاسر (۱۳۹3)، بهداشت مدارس و نقش آن در ارتقاء سلامت دانش‌آموزان دومین همایش ملی و تخصصی پژوهش‌های محیط‌زیست ایران، همدان، دانشگاه شهید مفتح, مرداد ۱۳۹3
- کاوه, محمدحسین (۱۳۷۷)، بررسی مقایسه‌ای تأثیر آموزش فردی توسط معلمین و مادران بر آگاهی و رفتار دانش‌آموزان پسر سوم و چهارم ابتدایی شیراز. پایان‌نامه کارشناسی ارشد پرستاری، دانشکده پزشکی دانشگاه تربیت مدرس.
منابع لاتین
- llika Al, Obioun Co. Personal hygiene practice and school in Anambra State, Nigeria Niger postgrad Med J. 2002 Jun: 9(2): 79-82.
- Logsdon DA. Conceptions of health and health behaviors of preschool children. J pediatr Nurs. 1991: (6): 396-406,
- Sulkowski MI, Michael k. Meeting the mental health needs of homeless students in schools: A Multi-Tiered System of Support framework. Child Youth. Serv Rev 2014: 44: 145-51.
