علی نیلی، انصاف نیوز: 21 آذر 1325، غائله آذربایجان پایان یافت و حاکمیت ایران بر خطه‌ای که اکنون شامل دو استان آذربایجان شرقی و غربی، اردبیل، زنجان و بخش‌هایی از کردستان می‌شود، اعاده شد. این گزارش نگاهی دارد به مهم‌ترین عناوین کتاب درباره غائله آذربایجان و مهم‌ترین بازیگران آن.
غائله آذربایجان عنوانی کلی‌ست برای سلسله حوادثی که از تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان به رهبری میرجعفر پیشه‌وری شروع شد و تا اعلام خودمختاری ایالت آذربایجان پیش رفت. تا این‌جای کار، تشکیل دولت فرقه در آذربایجان، به عنوان ایالتی ثروتمند، اقامتگاه دائمی ولی عهدان قاجار و ناجی انقلاب مشروطه، می‌توانست مدلی از فدرالیسم رویایی عده‌ای از مشروطه‌خواهان باشد اما خودداری ارتش سرخ از تخلیه خاک ایران پس از جنگ جهانی دوم و ممانعت از حرکت ستون ارتش ایران به سمت آذربایجان، خطر تجزیه ایران و جدایی آذربایجان را چنان جدی کرد که تقریبا تمامی رجال استخوان‌دار ایران و بازماندگان مشروطه، حتی اهالی آذربایجان، از فرقه اعلام برائت کردند.
در فاصله اعلام حکومت فرقه تا اعاده حاکمیت ایران در آذربایجان، دولت‌های متعددی در تهران سقوط کردند، احمد قوام‌السلطنه طولانی‌ترین دولت دهه 1320 را تشکیل داد، حزب توده از سایه به درآمد و در کابینه قوام رسما صاحب کرسی شد، بحث‌های داغ در تایید یا تکذیب اعطای امتیاز نفت شمال به اتحاد جماهیر شوروی خاطره امتیاز نفت جنوب و قرارداد دارسی را زنده کرد، مرام اشتراکی رواج یافت و هم‌زمان حزب توده به دلیل حمایت نعل به نعل از سیاست‌های استالین از چشم بسیاری افتاد، تصمیم استالین برای باقی‌ماندن در خاک ایران نخستین کش‌مکش اردوگاه شرق و غرب عالم را رقم زد و به روشن‌شدن آتش جنگ سرد منجر شد، امریکایی‌ها به چشمک قوام نفوذ خود در ایران را گسترش دادند، هم‌زمان با اعلام خودمختاری در آذربایجان و اعلام موجویت حزب دموکرات کردستان عشایر جنوب در ایالت فارس و جنوب اصفهان سر به شورش برداشتند، محمدرضا پهلوی که تقریبا از جریان اداره سیاسی کشور حذف شده بود متوجه ارتش شد و به شناسایی نیروهای وفادار به خود پرداخت، سرلشکر حاج‌علی رزم‌آرا با نزدیکی به قوام شهرتی دست و پا کرد و به چهره برجسته ارتش تبدیل شد و…
از آن‌سو در حالی‌که خودمختاری ایالت آذربایجان و قانون‌اساسی تدوین‌شده برای آن، امیدهایی را برای مناسبات عادلانه‌تر در دل اهالی این خطه زنده کرده بود، چند ماه پس از تشکیل دولت پیشه‌وری، بگیروببندها و سوءاستفاده‌ها، محاکمه‌های صحرایی و اعدام‌ها، مصادره اموال برخی از شهیرترین تاجران تبریزی و مراغه‌ای و ماکویی، برخودهای خشن با مردم کوچه و بازار و ناکامی در اجرای وعده‌ها، آذربایجانی‌ها را به شدت سرخورده و پشیمان کرد.
فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان، تاثیرات درازدامنی بر سیاست ایرانی و سیاست جهانی گذاشت؛ این گزارش نگاهی دارد به مهم‌ترین عناوین کتاب درباره غائله آذربایجان.
- روزشمار غائله آذربایجان
کتابی دوجلدی است که از 11 مرداد 1324 تا 29 اسفند همان سال، به صورت روزانه مطالب منتشرشده در جراید با موضوع حوادث آذربایجان را آورده است.
آن‌چه در مطبوعات وقت درباره غائله آذربایجان منعکس شده، گاه نشان از روشن‌بینی‌های قابل تحسینی دارد که بسیاری از هواداران فرقه آن را نمی‌دیدند از جمله مطلبی با تیتر «پرده‌ها به کنار می‌رود: بیگانگان با مسلسل از حزب توده حمایت می‌کنند!» که 23 مرداد سال 1324 در شرایطی در روزنامه نسیم شمال منتشر شد که خیلی از سیاستمداران پایتخت‌نشین، فرقه دموکرات و حزب توده را احزاب مترقی می‌دانستند.
نمونه‌هایی از تیتر مطالب مطبوعاتی که در این کتاب جمع‌آوری شده است: بلای آنارشیزم در جهان (11 شهریور 24)، تمامیت کشور ایران در خطر است (4 شهریور 24)، سلام بر تو ای آذربایجان لایموت (14 شهریور 24)، نقشه تجزیه آذربایجان (1 مهر 24)، حزب دموکرات آذربایجان با کپیه جدید حزب توده (2 مهر 24)، مقصر حوادث آذربایجان کیست (10 مهر 24)، رئیس کل ثبت آذربایجان به سلامتی مارشال استالین ودکا سر می‌کشد (15 مهر 24)، نامه مجمع سلحشوران آذربایجان (24 مهر 24)، فقط آدم‌کش‌ها توده‌چی می‌شوند (27 مهر 24)، آخوند ملافتحعلی از مرحوم کارل مارکس اجازه اجتهاد گرفته است (7 آبان 24)، آذربایجان جنوبی با بیرق داس و چکش (28 آبان 24)، آذربایجان هرگز از ایران جدا نمی‌شود (3 آذر 24)، آیا تجزیه ایران شروع شده و دیکتاتوری با تجزیه‌کنندگان همراه است (12 آذر 24) و…
روزشمار غائله آذربایجان به کوشش کاوه بیات و رضا آذری شهرضایی و توسط انتشارات شیراز کتاب ما منتشر شده است.
- اسناد فرقه دموکرات آذربایجان به روایت دیگر
مجموعه‌ای از اسناد است شامل: گزارش عملیات فرماندهان ارتش بر علیه فرقه دموکرات آذربایجان و نیروی ملامصطفی بارزانی در کردستان که توسط ساواک گردآوری شده بود به علاوه اسناد اداری از سازمان‌ها و موسسات دولتی پس از غائله آذربایجان که نشان از تاثیرات آن ایام دارد، همچنین اسنادی از اداره آجودانی ستاد ارتش و اعلامیه‌ها، مکاتبات، نامه‌های اداری و… که در دوره حاکمیت پیشه‌وری و یارانش ارسال شده است، به علاوه 162 تصویر از اسناد و 97 قطعه عکس.
این کتاب گزیده هزار سند از اسنادی است که در کتابخانه و مرکز اسناد مجلس وجود داشته و به کوشش هادی هاشمیان منتشر شده است.
یکی از جالب‌ترین این اسناد، مجموعه گزارش‌هایی درباره عملیات نظامی ارتش «علیه متجاسرین» است که با جزئیات استعداد سازو برگ نظامی ارتش ایران و نیروهای مسلح فرقه دموکرات، نقاط برخورد و آرایش قوا، اردوکشی و پشتیبانی و… را در حدود 70 صفحه توضیح داده است.
برخی اسناد امضای سرلشکر رزم‌آرا رئیس ستاد ارتش و برخی امضای سپهبد امیراحمدی وزیر جنگ وقت را پای خود دارد.
برخی تصاویر منتشرشده در انتهای کتاب، برای نخستین بار در معرض دید عموم قرار گرفته‌اند اما ویژگی دیگر، این است که برخی تصاویر زندگی روزمره مردم تبریز را در زمانه حکومت فرقه به نمایش می‌گذارد؛ روزنامه‌خوانی یا کلاس آموزش نقاشی در خانه فرهنگ تبریز و…
کتاب توسط مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، در قطع وزیری و در 570 صفحه منتشر شده است.
- بحران آذربایجان
عنوانی است برای روزنوشت خاطرات آیت‌اله میرزاعبداله مجتهدی در سال‌های 1324 و 25. نویسنده این خاطرات یک روحانی شناخته‌شده در تبریز و قم است؛ زاده تیرماه 1282 در نجف، از خاندان عالم‌خیز مجتهدی تبریز و متوفی به خرداد 1355 در مشهد.
آیت‌اله مجتهدی هم شأن روحانی داشت و هم ادیب و شاعر بود و همین او را به شخصیتی محبوب در میان اهالی تبریز بدل کرده بود. او از آذر 1324 شروع به نوشتن خاطرات روزانه خود می‌کند و این کار را تا 21 آذر 1325، دقیقا روز سقوط فرقه ادامه می‌دهد.
خاطرات آیت‌اله هم حال و هوای اهالی شهر تبریز را نشان می‌دهد، هم امیدهای به ناامیدی گراییده حامیان فرقه را به تصویر می‌کشد. هم افزایش نااطمینانی‌ها و وخیم‌شدن وضعیت معیشت اهالی تبریز و شهرهای اطراف را گزارش می‌دهد و هم به رواج اخبار راست آمیخته به دروغ و شایعات درباره کاروبار اعضای حکومت اشاره دارد.
آقای مجتهدی، لابه‌لای خاطرات روزانه، حوادث سیاسی در پایتخت و موضع‌گیری رهبران جهانی درباره حوادث آذربایجان را تحلیل کرده است؛ برای مثال روزی که 12 هزار نفر برای شنیدن سخنان نخست‌وزیر پس از سفر مسکو در میدان بهارستان تهران اجتماع کرده بودند، در دفترچه‌اش نوشت این اردوکشی قوام، انتقام بلوای نان در آذر 21 از محمدرضا شاه بوده است!
روز 9 اردیبهشت 1325 هم امهات نطق پیشه‌وری را آورده و آن را تحلیل کرده است؛ آن روز پیشه‌وری گفته بود: «اگر حکومت ایران را عوض می‌کردیم، جنگ جهانی سوم می‌شد.» گفته بود: «طالب تجزیه نیستیم.»
رئیس‌جمهور ایالت خودمختار آذربایجان این را هم گفته بود که «ملت آذربایجان» و «ملت کردستان» متحدند و گفته بود: «ترکیه دشمن قدیمی ماست.» آقای مجتهدی در خاطرات همین روز نوشته بود خیلی از رهبران فرقه «از حیث تربیت و طرز زندگانی و سنخ فکری» تبریزی نیستند و این را محل اشکال دانسته بود.
آخرین نوشته‌اش آیت‌الله در این دفترچه خاطرات، به تاریخ 21 آذر 1325 چنین بود: «با صدای لاینقطع تیر از خواب بیدار شدیم. قبل از طلوع آفتاب توسط نوکری که برای خریدن نان صبحانه بیرون رفته بود، مطلع شدیم که اوضاع به‌کلی برگشته است. اهل شهر بر علیه حکومت پیشه‌وری قیام نموده و شهر را متصرف شده‌اند. فدایی‌ها و مهاجرین را خلع سلاح نموده و دسته دسته مردم شهری که مسلح شده‌اند، مشغول تعقیب و دستگیری و قتل سران و سرکردگان آنان می‌باشند. پیشه‌وری فرار کرده است. نظمیه به تصرف اهل شهر درآمده است و مهاجرهایی که در خانه‌های مصادره شده اسکان [داده] شده‌بودند، بیرون ریخته شده‌اند…»
کتاب بحران آذربایجان به تصحیح رسول جعفریان و توسط موسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران منتشر شده است.
تیمسار علی‌اکبر درخشانی یکی از عجیب‌ترین چهره‌های نظامی ارتش پهلوی است که با وجود خدمات بی‌شمار به شاه پدر و پسر، دست آخر زندانی شد و در زندان ساواک درگذشت!
او تقریبا هم‌زمان با اعلام خودمختاری فرقه، به فرماندهی لشکر 3 یا لشکر آذربایجان انتخاب شد و به محل خدمت رفت؛ با فرمانده ارتش سرخ در آذربایجان درگیر شد و در نهایت دستور ترک مخاصمه داد. همین بهانه‌ای شد برای آن‌که متهم به تسلیم ارتش و برای حدود 2 سال زندانی شود!
درخشانی خود از اهالی آذربایجان بود و گزارش‌هایی از وضعیت منطقه برای سرلشکر ارفع، رئیس وقت ستاد ارتش ارسال می‌کرده است. گفته می‌شود بین این دو دشمنی قدیمی‌ای وجود داشت و این دشمنی به صدور تعدادی دستور ضدونقیض یا غیرقابل اجرا از سوی مرکز منجر شد و در واقع درخشانی قربانی توطئه ارفع شد.
خاطرات خودنوشت فرمانده لشکر آذربایجان، ذیل عنوان «21 آذر 1324» و با عنوان فرعی «تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان و نقش سیدجعفر پیشه‌وری در آن» نکات قابل توجه و منحصر به فردی از اتفاقات آن دوره از دید یک افسر ارتش دارد.
تحقیق، تدوین و ویرایش این کتاب را شاهرخ فرزاد بر عهده داشته و انتشارات شیرین برای نخستین بار آن را در سال 1385 منتشر کرده است. علاوه بر خاطرات درخشانی از این مقطع، متن کامل محاکمات او نیز ضمیمه اثر شده است.
- فراز و فرود فرقه دموکرات آذربایجان
این کتاب تلفیقی از دو اثر پروفسور جمیل حسنلی، پژوهشگر جمهوری آذربایجان است که در سال‌های 1988 و 1989 با استفاده از اسناد محرمانه آرشیوهای اتحاد جماهیر شوروی در باکو منتشر شد؛ کتاب اول به اهمیت آذربایجان برای ارتش سرخ می‌پردازد، ورود ارتش شوروی به ایران را شرح می‌دهد و اعزام گروهی هزارنفری به رهبری عزیز علی‌اوف، دبیر حزب کمونیست آذربایجان شوروی به تبریز برای زمینه‌سازی ظهور فرقه دموکرات را بررسی می‌کند.
کتاب دوم نیز از 21 آذر 1324، روز افتتاح مجلس ملی آذربایجان آغاز می‌شود و از تصرف شهرهای آذربایجان به وسیله نیروهای مسلح فرقه تا مذاکرات رهبران‌اش با تهران و پایان ماجرا را دنبال می‌کند.
نویسنده، آن‌چه اغلب ایرانیان غائله آذربایجان می‌خوانند را «جنبش جدایی‌خواهانه آذربایجان» نام نهاده و آن‌جا که حوادث را تحلیل می‌کند، از این جنبش هم جانب‌داری می‌کند.
بنابراین هم به لحاظ بهره‌برداری از اسناد محرمانه شوروی و هم به لحاظ نگاه جانبدارانه یک محقق اهل باکو، با خوانشی جدید از غائله آذربایجان مواجه هستیم که در این کتاب بازتاب یافته است.
این کتاب از محصولات نشر نی و ترجمه منصور همامی است.
وحدت نافرجام کتاب عجیبی است چون برخلاف باورهای رایج، اثبات می‌کند حزب توده به عنوان اصلی‌ترین تشکل چپ ایران با تشکیل فرقه دموکرات آذربایجان مخالف بود!
این کتاب ماجرای تنش‌ها و درگیری‌های درونی حزب و فرقه را روایت می‌کند؛ دو جریانی که با ادعای اتحاد و هدف مشترک، در عمل به رقیبانی سرسخت بدل شدند. شیوا فرهمند راد، نشان می‌دهد تضادهای حزب توده و فرقه دموکرات فراتر از یک اختلاف سیاسی بود و ملغمه‌ای بود از تضادهای ایدئولوژیک، جاه‌طلبی‌های رهبری و بحران اعتماد در دل این دو تشکل.
یکی از جالب‌ترین بخش‌های این کتاب پرمایه و قطور، آن‌جاست که به روایت تلاش حزب توده برای کنترل سیاسی مناطق مختلف و مقاومت فرقه دموکرات در برابر این دخالت‌ها می‌پردازد.
نقش بازیگران خارجی مانند شوروی در شکل‌گیری و گسترش این اختلافات، نگاه‌های قومیت‌گرایانه که واژه‌هایی مانند «فارس افسرلَر» را به ادبیات سیاسی منطقه وارد کرد و پشت‌پرده‌های کش‌مکش حزب و فرقه، اثر خانم فرهمند راد را به اثری جذاب تبدیل کرده است.
دیگر این‌که نویسنده نشان داده اختلافات به فروپاشی فرقه محدود نمانده است و نمایندگان دو تفکر، تا زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، در کش‌مکشی تقریبا دائمی بوده‌اند.
وحدت نافرجام را انتشارات جهان کتاب در سال 1401 منتشر کرده است.
- کردها و فرقه دموکرات آذربایجان
گرچه ایالات متحده در سال‌های پس از کودتای 1332 به بازیگر اصلی صحنه سیاست ایران تبدیل شد اما از اوایل قرن چهاردهم خورشیدی در نگاه تعدادی از رجال و مردم، نیروی سومی بود که می‌توانست زورآزمایی‌های دو بازیگر قدیمی، انگلستان و روسیه را در آوردگاه ایران متعادل کند.
چنین بود که اهالی این کشور تا قبل از کودتا، ارزیابی مثبتی نسبت به آمریکایی‌ها داشتند؛ آنان ناجی جهان از چنگال فاشیسم و نازیسم هیتلری بودند، هیچ‌گاه علیه ایران کاری نکرده بودند و در ایام غائله آذربایجان هم پشت کشور کوچک درآمده بودند و به ارتش سرخ برای تخلیه خاک ایران چنگ و دندان نشان می‌دادند.
از این منظر، گزارش‌هایی که کنسول‌گری آمریکا در تبریز هم‌زمان با ایام ظهور و سقوط فرقه دموکرات آذربایجان تهیه و برای وزارت خارجه کشورش ارسال می‌کرد، منعکس‌کننده نگاه قدرتی فرامنطقه‌ای به تحولات ایران بود؛ قدرتی که منافع مستقیم در ایران نداشت، سیاستمداران ایرانی را زرخرید خود نکرده بود و آنانی که دیده بودندش، ثروت و رفاه و رونق و عظمتی رویایی را از آن گزارش می‌کردند.
این کتاب شامل 71 گزارش کنسول آمریکا در تبریز است؛ دیپلمات کشوری که حالا یک پای جنگ سرد بود.
گزارش‌ها از 29 دی 1323 آغاز می‌شود و تا 14 اسفند 1325 ادامه می‌یابد. دوره‌ای که فرقه دموکرات جوانه می‌زند، میوه می‌دهد و خشک می‌شود. دو گزارش دیگر، 18 مرداد 1328 و 15 شهریور 1328 نیز گرچه به فاصله مدید از غائله به سفارتخانه ارسال شده، اما در بررسی پیشینه موضوع، لاجرم به حوادث آذربایجان اشاره می‌کند.
این کتاب هم ترجمه کاوه بیات است که یک‌تنه بیش از چند دانشکده و دانشگاه درباره خطه آذربایجان و مسائل آن محتوا تولید کرده است.
- فرامین تاسیس، اداره و انحلال حکومت فرقه دموکرات آذربایجان
با وجود تاثیرگذاری مستقیم و عمیق روس‌ها بر تحولات ایران در همه سه سده اخیر و به ویژه در حوادث آذربایجان، وضعیت حاکم بر سازمان‌ها و ادارات اتحاد جماهیر شوروی، دسترسی ایرانیان به اسناد این مداخلات از آن‌سو را تقریبا غیرممکن ساخته است.
در سال‌های پس از فروپاشی شوروی نیز سازمان‌های دولتی ایران احتمالا انگیزه و متخصصان و پژوهشگران خصوصی احتمالا امکان تعقیب و پیگیری اسناد مرتبط با ایران را نداشته‌اند و از این منظر، معدود اسنادی که باز هم به کوشش و اهتمام پژوهشگران غیردولتی در دسترس قرار گرفته، فرصت مغتنمی برای گسترش مطالعات روابط ایران و همسایه شمالی‌اش محسوب می‌شود.
کتاب فرامین تاسیس، اداره و انحلال حکومت فرقه دموکرات آذربایجان از این دست کتاب‌هاست. این اسناد غائله آذربایجان را از سمت روسیه بازخوانی کرده و نشان می‌دهد با وجود آن‌که هم اهالی فرقه و هم رهبران حزب توده ایران اصرار داشتند که ارتباط‌‌شان با روسیه شورایی «در حد مراودات برادرانه احزاب هم‌مسلک دنیاست» اما واقعیت آن است که برخی از عملکردهای ایشان طابق نعل به نعل فرمان‌های رهبران حزب کمونیست روسیه بود.
این کتاب نیز به کوشش و ترجمه کاوه بیات تهیه شده و توسط انتشارات شیرازه کتاب ما منتشر و راهی بازار شده است.
- خاطرات سلام‌اله جاوید
خاطرات سیاست‌ورزان اغلب جذاب است اما اگر عنوانی چون وزیر بهداری دولت خودمختار آذربایجان را هم یدک بکشد، شاید نتوان از خواندنش خودداری کرد.
دکتر سلام‌اله جاوید، پزشک و از نزدیکان پیشه‌وری بود؛ یک کمونیست و انقلابی؛ متولد تبریز اما بالیده باکو. خاطراتش را رحیم رئیس‌نیا جمع‌آوری، تدوین و ویرایش کرده و ترکیبی از خاطرات شخصی و تحلیل‌های تاریخی- سیاسی به وجود آورده است.
غیر از مسائل ایران، شخصیت و سوابق جاوید قابلیت آن را داشته است که تحولات سیاسی و ایدئولوژیک زمانه در بستر منطقه؛ آذربایجان، اران و قفقاز بررسی شود.
جزییات دقیق از تحولات به علاوه نگاه خاص جاوید به مسائل، خاطرات او را از دفترچه مرور ایام متفاوت کرده است.
به بیان دیگر، گرچه مخاطب خاطرات شخصی او را مطالعه می‌کند اما مجموعه‌ای از تحلیل‌ها درباره ایدئولوژی‌های رقیب، زمینه پیروزی کمونیست‌ها، تاثیرات خارجی و به ویژه کش‌مکش‌های فکری در اروپا که گستره‌ای از نازیسم و فاشیسم تا سوسیالیسم و کمونیسم را دربرمی‌گرفت، نقش ایرانیان مقیم باکو و ارتباط آنان با جنبش‌های سیاسی جهان را از نظر می‌گذراند.
کتاب دو جلدی خاطرات جاوید را می‌توان سندی یگانه درباره آثار انقلاب بلشویکی روسیه بر آسیای میانه، قفقاز و آذربایجان دانست؛ یگانه از این جهت که از چشم یک ایرانی ذوب‌شده در مرام اشتراکی، تحولات سیاسی و اجتماعی ایران را بیان می‌کند.
این کتاب هم از محصولات انتشارات شیرازه کتاب ما است.
- سقوط فرقه دموکرات آذربایجان
مجموعه‌ای از گزارش‌های سیاسی ایالات متحده و بریتانیا درباره غائله آذربایجان، تلاش استالین برای ضمیمه این منطقه به خاک روسیه و تحولات سیاسی داخلی در ایران است که توسط سفارتخانه‌های دو کشور در تهران تهیه و برای وزارت خارجه متبوع‌شان ارسال شده.
این گزارش‌ها علاوه بر آن‌که بزنگاه‌های جذاب برای دیپلماسی جنگی دو کشور را منعکس می‌کند، انعکاس‌دهنده تفاوت نگاه‌هایی است که دیپلمات‌های انگلستان و آمریکا نسبت به مسائل ایران داشتند، به خصوص آن‌که دوره انتهایی فرقه را مدنظر دارد.
به عبارت دیگر این گزارش‌ها، دلایل شکست فرقه را بررسی می‌کند. استفاده از منابع تازه‌ای که پیش‌تر در دسترس نبود، شامل گزارش‌هایی از دولت ایران، مکاتبات داخلی فرقه و تحلیل‌های مقامات شوروی از تحولات ایران در آن دوره است.
یکی از مهم‌ترین فراز گزارش‌ها، آن بخش‌هایی است که به نارضایتی مردم آذربایجان از فرقه می‌پردازد و نشان می‌دهد ایدئولوژی حاکم بر فرقه دموکرات، لزوما مطابق با نیازها و مطالبات مردم نبود.
این کتاب هم یکی از آثار کاوه بیات است و به عادت معلوف این مولف، توسط انتشارات شیرازه کتاب ما منتشر شده است.
***
در این گزارش تلاش شد مهم‌ترین و جدیدترین عناوین موجود در بازار کتاب درباره غائله آذربایجان به شکل اجمالی معرفی شود.
به این فهرست می‌توان کتاب‌های دیگری را هم افزود: «آخرین سنگر آزادی» که شامل سرمقاله‌های پیشه‌وری در روزنامه‌اش آژیر است، «پیدایش فرقه دموکرات آذربایجان»و «فرقه دموکرات آذربایجان از تخلیه تبریز تا مرگ پیشه‌وری» (خاطراتی از شهود عینی به انضمام اسناد منتشر نشده) از نشر اوحدی تبریز، کتاب «از زندان رضاخان تا صدر فرقه دموکرات» (زندگی‌نامه سیاسی میرجعفر پیشه‌وری) بازهم از نشر اوحدی تبریز، «فرقه دموکرات در سراب» (مجموعه‌ای از اسناد مجلس) یا کتاب «خشم و هیاهوی یک زندگی» (خاطرات غلام‌یحیی دانشیان). علاقه‌مندان به ادیات داستانی هم می‌توانند رمان تحسین‌شده «مردگان باغ سبز» را با موضوع غائله آذربایجان به قلم محمدرضا بایرامی بخوانند.
انتهای پیام
